باید پای شعار «تنوع ژانر» ایستاد/ تماشای یک مامور ساواک متفاوت!

خبرگزاری مهر -گروه هنر- آروین موذن‌زاده، ندا زنگینه؛ فیلم کوتاه «جشن هنر» به کارگردانی علی توکلی و تهیه‌کنندگی مهاجر توحیدپرست و فواد جاودان در چهل و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران به نمایش درآمد و توانست جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را در این رویداد از آن خود کند.

این فیلم کوتاه در یک فضای کمدی داستان یک گروه تئاتر چینی را روایت می‌کند که برای اجرای برنامه در جشن هنر شیراز وارد ایران شده اند. در این میان نیروهای امنیتی به این افراد مشکوک می‌شوند و در پی بازجویی و کشف حقایق این گروه هستند.

به بهانه اکران این فیلم در جشنواره فیلم کوتاه تهران میزگردی با حضور علی توکلی کارگردان و نویسنده، آرش رواده نویسنده، مهاجر توحیدپرست تهیه‌کننده و محمد اشکانفر بازیگر «جشن هنر» در خبرگزاری مهر برگزار کردیم.

در این نشست عوامل این فیلم کوتاه گفتند که فارغ از مسائل ایدئولوژی به جشن هنر پرداختند و سعی کردند با نگاهی سبک‌پردازانه قصه بگویند. همچنین محمد اشکانفر با اشاره به اضافه کردن لهجه شیرازی به شخصیتش در این فیلم گفت که سعی داشته است شوخی‌های «جشن هنر» به لودگی کشیده نشود.

مهاجر توحیدپرست با اشاره به اینکه جشنواره فیلم کوتاه تهران باید پای شعار تنوع ژانر بایستد معتقد است که گران کردن فیلم کوتاه خیانت به این حوزه محسوب می‌شود.

در ادامه مشروح گفتگو با عوامل فیلم کوتاه «جشن هنر» را مطالعه کنید:

*چطور شد که جشن هنر شیراز را به عنوان بستر روایت فیلمتان قرار دادید و سعی کردید خارج از مسائل ایدئولوژیک به آن بپردازید؟

علی توکلی: من و آرش رواده یک فیلمنامه بلند نوشتیم که داستان آن در اواخر دهه ۵۰ و بعد از انقلاب می گذرد و فضای کمدی دارد. در باشگاه فیلم رویاد به ما گفتند که یک نسخه کوتاه و پایلوت از این فیلمنامه کمدی بسازیم که در همان بازده زمانی دهه ۵۰ باشد. ما براین اساس فیملنامه «خانه سرخ» را نوشتیم که چندین برابر از «جشن هنر» خنده‌دارتر و جنجالی‌تر بود اما ساخت آن فیلم در حال حاضر جزو سیاست‌های انجمن سینمای جوانان نبود. در آن زمان برای نوشتن یک فیلمنامه دیگر ما فکر کردیم که در دهه ۵۰ به چه مسائلی پرداخته نشده است درنتیجه به جشن هنر شیراز رسیدیم. رویدادی که در آن زمان برگزار می‌شد و کسی سراغ آن نرفته بود. یکی دیگر از این موارد که برای نوشتن فیلمنامه «جشن هنر» سراغ آن رفتیم ماجرای دخالت ایران در جنگ ویتنام است که هنوز خیلی از افراد حتی از این اتفاق خبر ندارند. ما از این عناصر برای فیلممان استفاده کردیم اما ممکن بود که این موضوعات ما را به سمت رویکردهای ایدئولوژیک و قضاوت‌هایی ببرد با این حال ما تمام تلاشمان را کردیم که صرفاً داستان بگوییم. شکرخدا مخاطب هم «جشن هنر» را دوست داشت و از طیف‌های مختلف کسی به ما نگفت که شما از ساخت این فیلم قصد خاصی داشتید.

*به عقیده من فیلم اتفاقاً درباره جشن هنر نبود زیرا چیزی از این رویداد ارائه نمی‌کند. همچنین درباره ماجرای دخالت ایران در جنگ ویتنام هم ما صرفاً یک جمله در پایان فیلم می‌شنویم.

توکلی: جشن هنر صرفاً زمینه‌ای برای روایت داستان ما بود. فیلم موضعی در مقابل جشن هنر ندارد و نمی‌خواهد بگوید که جشن هنر شیراز اتفاق بد یا خوبی بوده است.

مهاجر توحیدپرست: شما در فیلم کمدی دنبال موقعیت هستید و در این فیلم نیز جشن هنر دستمایه ما قرار گرفت و پیرامون آن ۲ شخصیت مامور ساواک و خانم برگزارکننده مراسم شکل گرفتند.

*از منظری دیگر فیلم «جشن هنر» انتقادات و مسائلی را مطرح می‌کند که به نظر می‌رسد بیان آن‌ها در زمان معاصر امکان‌پذیر نبود. آیا ناگزیر شدید که براساس قصه زمان فیلم را به عقب ببرید؟

توکلی: همانطور که عرض کردم پایلوت بودن این فیلم ایجاب می‌کرد که داستان در دهه ۵۰ روایت شود اما درباره خلق شخصیت مامور ساواک باید بگویم که ما سعی کردیم شخصیتی شوخ‌طبع و حاضرجواب ارائه کنیم که به ظاهر حرف‌های سطحی می‌زند اما بسیار آدم باهوشی است. بعدتر نیز محمد اشکانفر لهجه شیرازی را به این شخصیت اضافه کرد.

*آقای اشکانفر لطفا کمی درباره کاراکتر مامور ساواک که نقشش را ایفا کردید توضیح دهید. لهجه شیرازی طنز و شیرینی خاصی دارد اما فکر می کنم کمی هم در ادای لهجه غلو کرده بودید.

محمد اشکانفر: من در ۳ فیلم قبلی علی توکلی و آرش رواده نیز بازی کرده‌ام درنتیجه شناخت خوبی از هم داشتیم. با آقای توحیدپرست نیز پیش از این فیلم ۲ تجربه کاری داشتیم. زمانی که با آقای توکلی صحبت کردم به من گفتند که «جشن هنر» پیش‌درآمد یک فیلم بلند است. زمانی که فیلمنامه را خواندم به این دلیل که من شیرازی هستم در تمرین‌ها چندبار دیالوگ‌ها را به زبان شیرازی عنوان کردم. دوستان بسیار خوششان آمد و من این کاراکتر را با لهجه شیرازی بازی کردم. اکثر فیلم‌هایی که بازی می‌کنم شخصیت خشنی دارند و تاکنون فیلم کمدی بازی نکرده بودم درنتیجه «جشن هنر» از این نظر که اتمسفری کاملاً کمدی داشت، برای من جذاب بود. همچنین برایم چالش بود که آیا می‌توانم ازپس کار بربیایم یا خیر.

تیزر فیلم که منتشر شد همسرم به من گفت که بازی و میمیک‌هایی از تو در این فیلم دیدم که در طول این ۲۲ سال زندگی مشترک ندیده ام. پس از این واکنش برای همسرم و خودم جذاب بود که این فیلم را تماشا کنیم. اتفاقاً ما در پشت صحنه «جشن هنر» خیلی در صحنه‌های مختلف نمی‌خندیدیم اما زمانی که در جشنواره فیلم کوتاه تهران فیلم را با مخاطبان دیدم بسیار از واکنش آن‌ها شگفت‌زده شدم. به نظر من طراح لباس و صحنه و فیلمبرداری هم خیلی در انتقال این حس به مخاطب تاثیر داشت.

جزو ویژگی های شخصیتی من این است که آدم ریلکس و مهربانی هستم و به این نتیجه رسیدم که یک مامور ساواک ریلکس و مهربان را ارائه کنم. حالا اگر شیرازی هم باشد که چیز دیگری است (می‌خندد) من در زندگی عادی و زندگی روزمره هم برخلاف ظاهر جدی و خشنی که دارم، آدم شوخ طبعی هست به همین دلیل دوست داشتم که یک کار کمدی انجام دهم. در زمان فیلمبرداری هم به علی اعتماد داشتم و بسیار مراقبت کردیم که شوخی‌ها به لودگی کشیده نشوند

*همواره ماموران ساواک در فیلم‌ها یا در افکار عمومی افرادی خشک و درحال بازجویی کردن معرفی شده‌اند اما شخصیتی که در این فیلم ارائه کردید، متفاوت است و لحن طنزی دارد. از بازخورد مخاطبان نسبت به این موضوع نگران نبودید؟

اشکانفر: من هر زمان که می‌خواهم شخصیتی را بازی کنم ابتدا از خودم می پرسم که اگر محمد اشکانفر جای او بود چگونه رفتار می‌کرد؟ در این فیلم هم از خودم این سوال را پرسیدم و نقش را درونی کردم. جزو ویژگی های شخصیتی من این است که آدم ریلکس و مهربانی هستم و به این نتیجه رسیدم که یک مامور ساواک ریلکس و مهربان را ارائه کنم. حالا اگر شیرازی هم باشد که چیز دیگری است (می‌خندد) من در زندگی عادی و زندگی روزمره هم برخلاف ظاهر جدی و خشنی که دارم، آدم شوخ طبعی هست به همین دلیل دوست داشتم که یک کار کمدی انجام دهم. در زمان فیلمبرداری هم به علی اعتماد داشتم و بسیار مراقبت کردیم که شوخی‌ها به لودگی کشیده نشوند. به شخصه گاهی دوست داشتم برخی اصطلاحات بامزه شیرازی را وارد کار کنم اما به علی اعتماد می کردم و آن اصطلاح را نمی گفتم. روش کار من در بازیگری اینگونه نیست که برای شخصیت ها پیشینه بسازم بلکه دنبال این هستم که این آدم در لحظه چه کاری می کند و چه تصمیمی می گیرد. البته بازی فرزانه میدانی هم بسیار به من در ایفای این نقش کمک کرد.

*بله و همچنین طراحی لباس و چهره‌پردازی او نیز ازجمله نکات مثبت فیلم بود که دقیقاً مانند نمونه‌های قدیمی انجام شده بود.

توحیدپرست: طراح لباس ما خانم فاطیما صفری‌زاده هستند که اکنون فیلم «شه سوار» را هم اکران دارند. نکته خاص فیلم این بود که تمام لباس ها به صورت سفارشی دوخته و طراحی شدند.

*البته از طرفی طراحی لباس کاراکتر مرد یعنی شخصیت آقای اشکانفر مشکل داشت. به این دلیل که اگر ما صدای فیلم را قطع کنیم طراحی لباس و چهره او هیچ تصویری از مامور ساواک به ما نمی دهد.

توکلی: ما در این فیلم خیلی دنبال جزئیات رئالیستی نبودیم و می خواستیم که کمی سبک‌پردازانه عمل کنیم. در بخش‌هایی مانند لوکیشن و دفتر کار نیروی اطلاعاتی هیچکدام عیناً شبیه به واقعیت نبودند زیرا ویژگی های بصری و ژانری کار برای ما اولویت داشت. ساواک هم مانند هر دستگاه اطلاعاتی دیگری چند چهره دارد. یک بخشی از ساواک کارش داخلی بود و با معترضان برخورد می کرد. در یک بخش دیگری از ساواک به نام دایره هشت ضدجاسوسی با نیروهای برون مرزی خرابکار و جاسوس برخورد می کردند. این دایره هشت پس از انقلاب هم احیا شد زیرا افراد متخصصی در این حوزه فعالیت می کردند.

اشکانفر: پیش از ساخت فیلم هم ما این موضوع را می‌خواستیم که شخصیت با مخاطب سمپات شود. علی به من می گفت که قطعاً این جذاب‌ترین شخصیت ساواکی می‌شود.

*آیا سازمان اوج از شما نخواست که در ساخت فیلم این وجه پررنگ تر شود؟

توکلی: باشگاه رویاد از نظر محتوا دخالتی در کار ما نداشت و خود ما هم نسبت به ضوابط و قوانین کشور آگاهی داریم. باشگاه رویاد به ما چیزی نگفت که درباره جشن هنر فیلم بسازید یا چگونه بسازید بلکه ما خودمان این تصمیم را گرفتیم.

*درباره پایان فیلم هم بحث‌هایی وجود داشت که گویا مامور ساواک با آن زن خائن همکاری می‌کند و این اتفاق تطهیر شدن آن مامور را زیرسوال می برد.

توکلی: این مامور یک رابطه شخصی با زن دارد و یک رابطه حقوقی؛ در پایان فیلم او از رابطه قانونی خودش کوتاه نمی‌آید و تمام اطلاعات دقیق خرابکاری را از او می‌گیرد اما وقتی که اطلاعاتش تمام شد، می‌گوید یک کافه با هم برویم.

*درواقع آن زن مجرم است و اگر بخواهیم منطقی به قضیه نگاه کنیم مامور نمی تواند با یک مجرم به کافه برود.

اشکانفر: در کافه زندان یکدیگر را ملاقات می کنند. (می‌خندد)

توحیدپرست: باشگاه رویاد زیرمجموعه سازمان اوج است اما چون در حوزه فیلم کوتاه فعالیت می کند این مساله را پذیرفته که قواعد فیلم کوتاه را رعایت کند یعنی اینکه تجربه‌گرا باشد درنتیجه تجربه آن فرد و فیلم برایش مهم است. ما پیش تر هم با باشگاه رویاد فیلم ساخته ایم و مسیری را در پیش گرفته ایم که به فیلم بلند داستانی ختم شود. خوبی این باشگاه این است که نگاه ایدئولوگ ندارد. ممکن است نسبت به انتهای فیلم هم مشکلاتی داشته باشند اما به دلیل رویکرد تجربه گرایی با ما کنار آمدند.

رواده: ما بازه زمانی کوتاهی برای نگارش فیلمنامه در اختیار داشتیم البته یک زمان ۵ – ۶ ماهه نیز برای فیلمنامه بلندمان صرف کردیم. به این دلیل که آن فیلمنامه هم کمدی بود ما به نوع خاصی از شخصیت‌پردازی و هارمونی رسیده بودیم. این مساله کمک کرد که در فاصله زمانی کوتاه فیلمنامه «جشن هنر» را بنویسیم و به دلیل کم بودن زمان، خیلی فرصت نکردیم که کمدی موقعیت خلق کنیم و بیشتر شوخی‌ها در دیالوگ انجام می‌شوند.

*به نظر می رسد هزینه تولید فیلمتان هم بالا بوده است.

رواده: معمولاً برخی افراد فکر می‌کنند که چون انجمن سینمای جوان و باشگاه رویاد از فیلم حمایت کردند ما بودجه شگفت‌انگیزی در اختیار داشتیم. در واقع پولی که به ما دادند نیمی از بودجه فیلم را تامین کرد و بخشی از هزینه های فیلم را آقای توحیدپرست تقبل کردند و از طرفی لطف بچه ها بود که با هزینه ای کمتر از دستمزدشان پروژه را همراهی کردند. ما بودجه معمولی در اختیار داشتیم و فیلم های دیگری در جشنواره فیلم کوتاه بودند که با ۲ برابر هزینه ما تولید شدند.

توحیدپرست: من امسال ۲ -۳ پیشنهاد از ارگان های مختلف داشتم اما به این دلیل که هزینه کار زیاد می‌شد، ساخت آن‌ها را قبول نکردم زیرا اعتقاد دارم که گران سازی خیانت به صنعت فیلم کوتاه است. من پیش از جشنواره به هیئت انتخاب گفتم که اگر جای شما بودم فیلمی را که بوی گرانی بدهد فارغ از اینکه یک شاهکار باشد، از جشنواره کنار می گذاشتم زیرا اینگونه آثار رقابت را به‌هم می زنند. شما تصور کنید که یک مسابقه دو و میدانی درحال برگزاری است؛ یک نفر سوار اسب است، یک نفر پای پیاده و یک نفر سوار موتور. آیا این رقابت صحیح است؟ انجمن سینمای جوان تا سقف مبلغ ۲۵۰ میلیون تومان از فیلم ها حمایت می کند. باشگاه فیلم رویاد هم تا همین سقف بودجه از فیلم‌ها حمایت می‌کند. درواقع هزینه ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیون تومان مبلغ معمول ساخت یک فیلم کوتاه است اما ما امسال در جشنواره فیلم های میلیاردی داشتیم که این موضوع برای فیلم کوتاه مانند سم است. ما فیلم «مامور خرید» را صفر تا صد با هزینه شخصی ساختیم. فیلم کوتاه «بازسازی» را هم با حمایت انجمن سینمای جوان و باشگاه رویاد ساختیم اما بازهم باقی هزینه‌ها را به صورت شخصی پرداخت کردیم. ممکن است این اتفاق برای برخی عجیب به نظر برسد اما ما هر سال سعی می کنیم در جهت رقابت و دیده شدن در فیلم کوتاه هزینه کنیم که نتیجه مثبت این هزینه را هم تاکنون دیده ایم. امسال در جشنواره فیلم کوتاه فیلم هایی داشتیم که با شرکت های خارجی کار کرده بودند و کار پرهزینه ای هم بودند. متاسفانه در ایران همه نسبت به ارگان ها نگاه منفی دارند اما گرفتن فاند از شرکت های خارجی را خوب می دانند. من معتقدم که ملاک فیلم خوب ساختن است.

*بالاترین هزینه تولید فیلمی که در جشنواره امسال شنیدید چقدر بوده است؟

توحیدپرست: نزدیک به ۲ میلیارد تومان!

*برخی فیلم‌ها فضای بسیار معمولی دارند اما از بازیگران مطرح در فیلمشان استفاده می‌کنند که به نظر می‌رسید عمده این هزینه‌ها صرف دستمزد بازیگران می‌شود.

توکلی: گاهی فیلمنامه و داستان اقتضا می کند که برایش هزینه کنیم اما گاهی خود عوامل، فیلم را گران می کنند یعنی بازیگر، فیلمبردار و تجهیزات گران قیمت می‌آورند که این موضوع کاملاً متفاوت است.

*خودتان قبل از جشنواره فکر می‌کردید که در جشنواره فیلم کوتاه تهران جایزه بهترین فیلم از نگاه مردم را بگیرید؟

توحیدپرست: من فکر می کردم که بین ۱۰ فیلم برتر آرای مردمی باشیم اما انتظار نداشتم که جایزه مردمی را دریافت کنیم.

رواده: فیلمنامه «خانه سرخ» را به هرکسی که می دادیم روی کاغذ می خندید اما «جشن هنر» خیلی روی کاغذ خنده نمی گرفت به همین دلیل نگران بودیم اما وقتی دیدم که مردم در سالن با این فیلم می خندند، بسیار غافلگیر شدیم.

اگر جشنواره فیلم کوتاه تهران شعار تنوع ژانر می دهد باید بداند که فیلم ژانر در سالن سینما معنا می دهند مثلاً فیلم ترسناک باید در سالن سینما ترس ایجاد کند و اینکه داور در منزل یا اتاق کارش فیلم را تماشا و داوری کند، اشتباه است. داوران با هر عنوانی که هستند باید در سالن همراه با تماشاچی فیلم را تماشا کنند

توکلی: اگر جشنواره فیلم کوتاه تهران شعار تنوع ژانر می دهد باید بداند که فیلم ژانر در سالن سینما معنا می دهد مثلاً فیلم ترسناک باید در سالن سینما ترس ایجاد کند و اینکه داور در منزل یا اتاق کارش فیلم را تماشا و داوری کند، اشتباه است. داوران با هر عنوانی که هستند باید در سالن همراه با تماشاگر فیلم را تماشا کنند. هم امسال و هم سال گذشته فیلمی جایزه آرای مردمی را دریافت می کند که در هیچکدام از بخش های داوری منتخب نشده است.

رواده: قطعاً مخاطب فیلم کوتاه هم متفاوت است و مخاطبانش یا فیلمساز هستند و یا دانشجو و علاقه‌مند جدی به فیلم کوتاه بر این اساس نظر مخاطب فیلم کوتاه هم بر پشتوانه یک دانش و تخصص است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. در جشنواره های بین المللی نیز داوران فیلم را در سالن با مخاطب نگاه می کنند.

توحیدپرست: من این پیشنهاد را به آقای محمدرضا شفاه گفتم که پیش از جمع بندی، فیلم ها را در سالن مشاهده کنید. گاهی دوستان برخی اسامی را برای داوری می‌آوردند که وزن دارند اما زمان ندارند درنتیجه جمع کردن این افراد کنار هم کار سختی است. اگر شما از بچه‌های خود فیلم کوتاه برای داوری کمک بگیرید قطعاً زمان و انرژی لازم را برای این کار می‌گذارند.

*به جز این موارد شاید داوری به سیاست خود جشنواره‌ها نیز بازگردد مانند جشنواره فیلم فجر که خیلی کمدی را جدی نمی‌گیرد.

توکلی: انجمن سینمای جوان ۳ سال است که شعار تنوع ژانر می‌دهد اما هیچ خط مشی برای حمایت از فیلم کوتاه ندارند و جشنواره را به امان داورها رها می‌کنند تا با هر سلیقه‌ای اعمال نظر کنند. من همواره این را گفته ام که بخش اداری جشنواره فیلم کوتاه تهران بسیار خوب و منظم انجام می‌شود اما هنوز پس از چهل و یک سال خط مشی مشخصی وجود ندارد و هرسال متناسب با سلیقه داوران چند فیلم جایزه می گیرند.

*البته این جشنواره مناسبتی نیست که بتوان خط مشی مشخصی برایش تعریف کرد.

توکلی: منظور من خط مشی زیبایی شناختی است نه اینکه از برخی رویکردها و موضوعات خاص حمایت کنند.

توحیدپرست: شعار تنوع ژانر بسیار خوب است درحالی که پای این حرف بایستند، یعنی جوانی که از شهرستان یک فیلم خوب می‌سازد اگر کارش دیده نشود قطعاً سرخورده می‌شود. اما انصافاً جشنواره فیلم کوتاه در سال‌های اخیر بسیار متنوع شده است در حالی که ما سال‌های قبل به فیلم‌های تک لوکیشن و صرفاً هنری رسیده بودیم.

*در کل برآیند شما از فیلم‌های جشنواره امسال چه بود؟ فکر می‌کنم برخی فیلم‌ها برای فاصله گرفتن از سینمای آپارتمانی و اجتماعی به لوکیشن‌های روستایی و بکر پناه برده بودند اما متاسفانه فیلمنامه‌ها قوام لازم را ندارد. از طرفی برخی آثار صرفاً بر مبنای سلبریتی‌ها و هزینه‌های بالا ساخته شده بودند.

توکلی: بیشتر فیلم‌هایی که در فضای روستایی فیلمبرداری می‌شوند با هدف شرکت در جشنواره‌های خارجی ساخته می‌شوند زیرا هنوز هم در برخی کشورهای خارجی دوست دارند تصویری بدوی از ایران را ببینند و دوست دارند یک دیگری ترحم‌برانگیز و عجیب و غریب را تماشا کنند.

توحیدپرست: برخی فیلمسازان وقتی می‌خواهند یک فیلم ژانری در خارج از تهران بسازند اولین چیزی که به ذهنشان می رسد فضای روستایی است. این نگاه هم نوعی آفت است برای فیلم کوتاه و در بلندمدت نیاز به مدیریت دارد. امروزه به قدری شرایط فیلمسازی سخت و گران قیمت شده است که وقتی افراد به یک استاندارد فیلمنامه‌ای می‌رسند، دوست دارند همان را بسازند و وارد رقابت شوند. درحالی که همه دوست دارند زمان زیادی روی فیلمنامه بگذارند تا کمترین ایرادات را داشته باشد اما گاهی این امکان فراهم نیست.

*برنامه شما برای پخش فیلم «جشن هنر» چیست؟

توکلی: این فیلم خیلی با هدف شرکت در جشنواره‌های خارجی تولید نشده است و باید با یک پخش کننده خارجی صحبت کنیم که آیا فیلم قابلیت پخش خارجی دارد یا خیر. در غیر این صورت ما در جشنواره های داخلی حضور خواهیم داشت.

توحیدپرست: البته پخش در پلتفرم هم در برنامه های ما است.