درس کابل تا دمشق/ داستان اسد چگونه به پایان رسید؟

اقتصاد آنلاین، محمد بیات: هشتم دسامبر ۲۰۲۴ در تاریخ سوریه به عنوان پایان حکمرانی ۵۴ ساله خانواده اسد و در عین حال آغاز ورود این کشور عربی به دالانی «مبهم» و «تاریک» یاد خواهد شد. کنار رفتن حاکمی اقتدارگرا اما سکولار شاید در سال‌های آینده تبدیل به «نوستالژی» طبقه متوسط سوریه شود! طبقه متوسط سوریه بی‌آنکه درک درستی نسبت به نظر گروه‌های سلفی نسبت به مسئله آزادی‌های فردی، حقوق مدنی یا هنر داشته باشد، از سقوط اسد و فتح دمشق توسط رهبر سابق «جبهه النصره» خوشحال هستند! واقعیت آن است که نه تنها بخشی از مردم سوریه بلکه کشورهای منطقه نیز هنوز تصویر درستی نسبت به آینده حکومت سوریه با وجود نیروهای افراطی ندارند. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا با توجه به منافع و واکنش بازیگران مختلف به بررسی داستان پایان حکومت اسد و سقوط دمشق بپردازیم.

دوستان دوران جنگ، مزاحمان دوران بازسازی

برای دولتی که نه توان مالی قابل توجهی دارد و نه از پشتوانه مردمی گسترده‌ای (اکثریت اهل سنت) برخوردار است، «مسئله بقا» و «معمای امنیت» بسیار پیچیده‌تر است. طی چهارده سال اخیر اگر ایران، روسیه و اعضای محور مقاومت نبودند، حکومت اسد هیچگاه توان مقابله با داعش و تروریست‌های سلفی- تکفیری را نداشت. پیروزی جیش‌الوطنی و متحدان آن در جنگ با تروریسم اما حکومت سوریه را وارد مرحله جدیدی کرد. در نگاه مقامات سوری اگر ایران و حزب الله متحد قابل اتکایی در دوران جنگ بودند، اما در دوران «بازسازی» توان لازم برای بازسازی زیرساخت‌های تخریب شده، لغو تحریم‌های آمریکا و ایجاد رونق اقتصادی در این کشور جنگ زده را ندارند. وجود چنین خلعی سبب شد تا امارات در قامت دوست و متحد جدید بشار اسد ظاهر شود. ابوظبی به عنوان یکی از معماران اصلی پیمان ابراهیم و رقیب منطقه‌ای ایران به تدریج نفوذ خود در دمشق را گسترش داد و با دادن وعده‌های فریبنده، همچون تلاش برای جلوگیری از تمدید تحریم‌های وزارت خزانه داری آمریکا در بیستم دسامبر، خواستار جدایی اسد از ایران و محور مقاومت شد. برخی کارشناسان معتقدند اسد به امید دریافت کمک از امارات و حتی آمریکا، تا آخرین لحظات از ارائه درخواست کمک برای حضور نظامی ایران در سوریه خودداری کرد!

دست‌اندازی نوعثمانی‌ها بر شمال شام

در حالی که تمام نگاه‌ها در خاورمیانه به تحولات جاری در لبنان و غزه دوخته شده بود، معارضان مسلح تحت حمایت ترکیه از فرصت استفاده کرده و تهاجم گسترده به سمت استان حلب را آغاز کردند. طی چهارسال اخیر آنکارا با ساماندهی و تقویت معارضان مسلح مستقر در ادلب، آنها را برای نبرد سرنوشت ساز با دولت سوریه آماده می‌کرد. هنگامی که مذاکرات امنیتی- دیپلماتیک میان آنکارا- دمشق به نتیجه نرسید، ترکیه دستور حرکت به سمت دمشق را صادر کرد! برای ترک‌ها بیش از آنکه مردم سوریه به «دموکراسی» یا «آزادی» دست یابند؛ بازگشت آوارگان سوری و برخورد با گروه‌های کردی مستقر در مرز شمال- شمال سوریه اهمیت دارد. همچنین ترکیه قصد دارد تا از طریق تسلط بر سرزمین‌های شمال عراق و سوریه، عملا زمینه اتصال اقصادی آسیای مرکزی به شرق مدیترانه را فراهم کند. تغییر قدرت سیاسی در دمشق این فرصت را برای آنکارا فراهم کرده است تا سهم بیشتری در مسیر «کریدور میانی» و «جاده توسعه» به دست آورد. ذکر این نکته لازم است که با وجود همکاری اسرائیل و ترکیه برای کنار زدن اسد از قدرت اما به نظر می‌رسد این «ماه عسل» خیلی زود به پایان رسیده و رقابت این دو بازیگر به سمت بازی «حاصل جمع منفی» میل پیدا کند. 

معمای اسرائیل

در میان «بازندگان» و «برندگان» سقوط اسد، شاید در نگاه اول اسرائیل را به عنوان پیروز این میدان قلمداد کنیم اما به نظر می‌رسد تثبیت ایدئولوژی سلفی- اخوانی در سوریه پیامدهای غیرقابل پیش‌بینی برای تل‌آویو خواهد داشت. قطعا خروج سوریه از مدار محور مقاومت و قطع شریان پشتیبانی- لجستیک از حزب الله لبنان، خبر خوبی برای نتانیاهو مقامات اسرائیلی خواهد بود، اما احتمال حاکم شدن جریان اخوان المسلمین در سوریه می‌تواند آغاز کابوس صهیونیست‌ها در جبهه شمالی باشد. برای دهه‌ها وجود قدرتمند گروه اخوانی حماس در غزه، بارها بارها عرصه را بر برنامه‌های ارضی اسرائیل تنگ کرد و اجازه نداد تا پیش از سال ۲۰۲۴ این باریکه فلسطینی‌نشین تبدیل به بخشی از اراضی اشغالی شود. حال با پیش‌روی نظامی ارتش اسرائیل در بلندی‌های جولان، حملات مستمر به استعدادهای نظامی ارتش سوریه و اشغالی بخشی از خاک این کشور عربی می‌تواند زمینه شکل‌گیری یا تقویت جناح ضداسرائیلی در میان معارضان سوری شود. بی‌شک تشدید اصطحکاک مرزی میان دولت جدید سوریه و اسرائیل می‌تواند «ظرفیت جدیدی» برای بازیگری ایران و محور مقاومت با هدف صیانت از تمامیت ارضی سوریه ایجاد کند.