دشت اصفهان-برخوار از سال ۴۵ ممنوعه شد/آخرین وضعیت آب‌های زیرزمینی
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ندا سپاهی: در دشت‌هایی که ممنوعه اعلام میشود با توجه به افت سطح آب زیرزمینی در آنها اجازه حفر چاه جدید داده نمی‌شود و برداشت‌ها باید طبق قوانین تعیین شده، انجام شود.
این در حالی که دشت اصفهان- برخوار که شهر اصفهان در آن واقع است بدلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی از سال ۱۳۴۵ ممنوعه شده اما برغم ممنوعه بودن، از آن سال تاکنون هزاران حلقه چاه با مجوز و بدون مجوز در این دشت حفر شده است. از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق شیره جان زمین را می‌مکند.
بر اساس آمار یکهزار و ۴۸۰ حلقه چاه غیرمجاز و چهار هزار و ۸۰۰ حلقه چاه مجوز دار در دشت اصفهان -برخوار وجود دارد که بسیاری از آنها از جمله چاه‌های حریمی از زمان خشکیدن رودخانه زاینده‌رود و کاهش منابع آب سطحی حفر شدند.
کارشناس زمین‌شناسی آب‌های زیرزمینی که درباره وضعیت منابع آب اصفهان پژوهش کرده است می‌گوید: زمانی که سطح آب زیرزمینی در یک دشت افت می‌کند زنگ خطری است که هشدار می‌دهد اگر بارگذاری بر این دشت بیشتر شود به وضعیت ناپایدار خواهد رسید و دچار فرونشست خواهد شد؛ دشت اصفهان- برخوار را از سال ۱۳۴۵ بدلیل کاهش افت سطح آبخوان ممنوعه اعلام کردند اما مسئله ممنوعه بودن این دشت به دلایل مختلف کنار گذاشته شد و برای توسعه کشاورزی، منابع استراتژیک آب زیرزمینی از بین رفت.
برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، این منابع گران‌بها را در معرض بحران جدی و دشت اصفهان- برخوار را در لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی کشور قرار داده است و هر روز اثر تازه‌ای از فرونشست در این منطقه پدیدار میشود.
خبرگزاری مهر درخصوص وضعیت منابع آب زیرزمینی استان اصفهان و بویژه دشت اصفهان- برخوار و دشت طاهر آباد کاشان با مهدی سوادکوهی دکتری زمین‌شناسی آب‌های زیرزمینی، گفتگویی داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید؛
آماری از وضعیت مخزن آبخوان دشت اصفهان- برخوار در سال ۱۳۴۵ دارید؟
برآوردی از میزان آب و وضعیت مخزن آبخوان این دشت در سال ۴۵ نداریم زیرا دیتای دقیقی وجود ندارد اما اگر سال ۱۳۶۰ را مبنا قرار دهیم از سال ۶۰ تاکنون چیزی حدود سه میلیارد مترمکعب در دشت اصفهان- برخوار کسری مخزن داریم. رقم بسیار عجیبی است؛ در نظر بگیرید گنجایش سد زاینده رود یکهزار و ۴۰۰ میلیون مترمکعب است و بیش از دو برابر حجم مخزن سد زاینده‌رود در دشت اصفهان- برخوار کسری آب زیرزمینی داریم.
لطفاً درباره آخرین وضعیت فرونشست دشت اصفهان- برخوار بفرمائید.
متولی اعلام وضعیت فرونشست زمین، سازمان نقشه برداری و زمین شناسی است که نرخ فرونشست را براساس تصاویر ماهواره‌ای و روش‌های راداری استخراج می‌کنند. با وجود این، طی ۲ سال گذشته با نصب GPS داده‌های جدیدی از وضعیت فرونشست اصفهان به دست آمد و حداکثر نرخ آن ۱۸ سانتیمتر در سال برآورد شد.
زمانی که نرخ فرونشست کم میشود هم می‌تواند جای خوشحالی داشته باشد و هم نگرانی! نگرانی از این بابت که ما قسمت زیادی از آبخوان را از دست دادیم؛ قسمتی که دچار فشردگی شده و به همین دلیل نرخ فرونشست کم شده باشد.
علی رغم اطلاع‌رسانی و هشدارها طی دو سال اخیر در خصوص وضعیت بحرانی فرونشست دشت اصفهان- برخوار اقدام عاجلی برای کنترل این پدیده نشد؛ راهکار مناسب برای نجات دشت اصفهان-برخوار چیست؟
راهکاری که وزارت نیرو برای مقابله با فرونشست در پیش گرفته، طرح ملی احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است اما در واقعیت، احیایی وجود ندارد زیرا آن قسمت از آبخوان که بدلیل فرونشست، از بین رفته و فضاهای خالی خود را تا حد زیادی از دست داده دیگر قابل بازگشت نیست. پس احیا مفهوم ندارد اما در تعادل بخشی تلاش میشود که فشار از روی آبخوان برداشته شود و ادامه افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست متوقف گردد.
در این طرح چاه‌های غیر مجاز شناسایی و پر و پروانه چاه‌های مجاز اصلاح و تعدیل می‌شوند؛ فرض کنید اگر یک پروانه چاه ۳۰ لیتر در ثانیه باشد مجوز برداشت آن را بر اساس فرمول‌ها و ضریب تعدیل به ۱۵ لیتر در ثانیه کاهش می‌دهند.
مورد بعدی شناسایی و خرید چاه‌های کم بازده است و یا نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز از دیگر اقدامات است اما با وجود این‌ها طرح تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی از تعادل بخشی قهری طبیعت عقب است. به بیان دیگر طبیعت خودش خود را به تعادل می‌رساند.
برای مثال، فرض کنید فردی طبق پروانه حق برداشت ۳۰ لیتر در ثانیه آب دارد با اعمال اصلاح و تعدیل، مجوز برداشت به ۱۵ لیتر در ثانیه کاهش می‌یابد اما زمانیکه از همان زمین بازدید می‌کنیم، می‌بینیم چاه آن فرد ۲ لیتر بر ثانیه هم آب ندارد. این همان تعادل بخشی قهری طبیعت است.
آیا آبخوان دشت اصفهان- برخوار از بین رفته است؟
مرگ آبخوان تدریجی است، یکباره نیست. زمانی که فرونشست شروع میشود به همان نسبت که پیش می‌رود، قسمتی از آبخوان از بین می‌رود و این آبخوان دچار مرگ تدریجی شده و هرگز به آن حالت قبلی باز نمی‌گردد.
متأسفانه به محیط زیست و حقابه طبیعت احترام نگذاشتیم. محیط‌زیست و طبیعت واقعاً مظلوم است؛ مظلومی است که ساکت می‌ماند و زمانی انتقام می‌گیرد که راه بازگشتی وجود ندارد و بدون هیچ گونه تخفیف مجازات می‌کند و فرونشست یکی از مجازات‌های طبیعت است.
آنچه که در مطالعات مشاهده کردیم، وضعیت آبخوان‌ها خیلی به بارش‌ها واکنش نشان می‌دهد زیرا زمانیکه تغذیه خوب است افت آب‌های زیرزمینی کمی، کم میشود و این در حالی است که ما به سمت کاهش برداشت آب نرفتیم؛ در کجای سیاست‌گذاری‌های ما تلاش شده که مصارف آب کشاورزی را محدود کنیم؟ همه در حد صحبت بوده است.
بیشترین مصارف آب زیرزمینی در بخش کشاورزی است پس اگر بیشترین صرفه جویی در این بخش انجام شود، یک راهکار است ولی به این سمت نرفتیم. باید توجه داشت که یک ارگان مانند وزارت نیرو و آب منطقه‌ای به تنهایی نمی‌تواند این وضعیت را کنترل کند همانگونه که توسعه کشاورزی تنها توسط یک ارگان انجام نشده است. متأسفانه این اتفاق نیافتاده و بیشترین مصرف در بخش کشاورزی است. اگر سطح آب زیرزمینی دوباره افزایش یابد باز همان‌قدر برداشت میشود
این واقعیت را باید بپذیریم که اگر برداشت آب کم شده به واسطه عملکرد خوب ما نیست بلکه بیشتر بواسطه این است که آبخوان دچار ضعف شده است.
آیا فروچاله‌هایی که طی یک سال اخیر در مناطق مختلف شهر اصفهان پدیدار شدند، نشان‌دهنده بحرانی‌تر شدن فرونشست دشت اصفهان- برخوار است؟
فروچاله‌هایی که در اتوبان شهید آقابابایی و خیابان آپادانای شهر اصفهان اتفاق افتاد ارتباط مستقیم با فرونشست نداشتند. شبکه‌های دفع فاضلاب شهر اصفهان خیلی قدیمی اند، حتی قدمت ۴۰- ۵۰ ساله دارند. باید توجه داشت که شبکه‌های بتنی فاضلاب دچار خوردگی می‌شوند زیرا بتن در مقابل اسید سولفوریک حساس است آن قسمت از لوله فاضلاب که بیرون از شبکه فاضلاب مانده در اثر گاز اسید سولفوریک به مرور دچار خوردگی میشود.
براساس آنچه در تصاویر ویدئومتری شبکه فاضلاب اصفهان مشاهده شد این لوله‌ها بگونه‌ای در طول سال‌ها دچار خوردگی شده بودند که نیمی از لوله دیده نمی‌شد و خاک‌ها شسته شده و به سطح آسفالت رسیده بود.
در چنین شرایطی بر اثر یک ضربه یک حفره بزرگ پدیدار میشود.
اما قدمت تأسیسات و شبکه آب اصفهان، برای مثال از پایتخت کمتر است در حالی که تاکنون گزارشی مبنی بر شکستگی‌های زنجیره‌وار لوله‌های آب در تهران گزارش نشده؛ آیا می‌توان گفت که بدلیل فرونشست دشت اصفهان- برخوار زیرساخت‌هایی چون شبکه‌های آب و لوله‌های گاز تحت تنش قرار گرفتند؟
بله فرونشست بی تأثیر نیست؛ در نظر بگیرید منطقه‌ای به سرعت ۱۸ سانتیمتر در سال فرو می‌رود و منطقه مجاور آن با سرعت ۱۰ سانتیمتر! این شرایط تنش ایجاد می‌کند و در مرز دو منطقه باعث گسستگی، شکستگی لوله و تخریب منازل میشود و این گسستگی را در سطح زمین بشکل ترک می‌بینیم. باید توجه داشت بیشترین میزان خطر در منطقه‌ای است که در آن تغییر نرخ فرونشست وجود دارد.
به بیان دیگر نرخ بالای فرونشست به تنهایی به معنای بیشترین میزان خطر نیست بلکه بیشترین تهدید زمانی است که تغییر نرخ یا همان فرونشست ناهمگن اتفاق می‌افتد.
لطفاً درباره وضعیت منابع آب زیرزمینی استان اصفهان بفرمائید.
براساس مطالعات و آماربرداری سراسری که سال ۱۳۹۷ به پایان رسید در استان اصفهان ۶۱ هزار و ۴۲۲ حلقه چاه مجاز و غیر مجاز حفر وجود داشته که این تعداد چاه سالانه ۲ میلیارد و ۵۲ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی تخلیه می‌کنند.
همچنین ۱۱ هزار و ۵۶۰ دهنه چشمه در استان وجود دارد که سالانه ۴۴۳ میلیون مترمکعب از آنها آب برداشت میشود و تعداد چهار هزار و ۲۶۷ رشته قنات در استان وجود دارد که تخلیه سالانه آنها عددی حدود ۲۴۸ میلیون مترمکعب آب است.
سطح منابع آب زیرزمینی از سال ۱۳۹۷ تاکنون کاهش داشته یا افزایش؟
استان اصفهان ۳۵ محدوده مطالعاتی (دشت) دارد. سال ۱۳۹۸ شمار دشت‌های آزاد استان هشت محدوده مطالعاتی بود اما هم اینک تعداد دشت‌های آزاد به ۶ دشت رسیده است زیرا دشت‌های نائین و انارک نیز ممنوعه شدند. اکنون ۲۹ دشت استان اصفهان ممنوعه و از این تعداد ۱۰ دشت ممنوعه بحرانی است که یکی از آنها دشت اصفهان- برخوار است.
از این ۳۵ دشت بیشترین میزان افت تجمعی مربوط به مهیار شمالی با ۴۹.۲۲ متر و افت سالانه ۱.۲۰ متر و کسری مخزن تجمعی آبخوان ۴۲۵ میلیون مترمکعب است و پس از آن دشت دامنه با افت ۳۸.۸۹ متر و متوسط افت سالانه یک متر و کسری مخزن آبخوان ۴۲۸ میلیون مترمکعب است. دشت اصفهان- برخوار با افت تجمعی ۳۶.۸۳ متر و متوسط افت سالانه ۹۲ سانتیمتر و کسری مخزن سه میلیارد و ۲۵ میلیون مترمکعب در ردیف سوم قرار دارد. سه میلیارد و ۲۵ میلیون مترمکعب عدد خیلی بزرگی است!
چرا افت سطح آبخوان دشت اصفهان- برخوار نسبت دشت مهیار و دامنه کمتر اما کسری مخزن بیشتر است؟
علت وسعت زیاد دشت اصفهان- برخوار است که افت سطح آب کمتر اما کسری مخزن بیشتری دارد.
شکاف طولانی در طاهرآباد کاشان تحت تأثیر چه عواملی رخ داده است؟ لطفاً درخصوص وضعیت منابع آب زیرزمینی دشت کاشان هم توضیح دهید.
شکستگی طولانی در طاهرآباد شکاف‌های ناشی از فرونشست نامتقارن است که بر اثر تغییر نرخ فرونشست در منطقه رخ داده است. سرعت فرونشست در یک نقطه زیاد و منطقه مجاور آن کمتر. به طور کلی نرخ فرونشست به سه عامل اصلی بستگی دارد. یکی افت سطح زیرزمینی که با نرخ فرونشست رابطه مستقیم دارد. ضخامت آبرفت یا بخشی از آبخوان که زهکشی و تخلیه میشود نیز با میزان فرونشست رابطه مستقیم دارد. علاوه بر این دو، جنس رسوبات نیز در کیفیت فرونشست مؤثر است. هرچه رسوبات دانه ریزتر باشد مانند رس، پتانسیل فرونشست بیشتر میشود.
به نظر می‌رسد که در منطقه طاهرآباد کاشان عاملی که بر شکاف تأثیر گذار بوده اختلاف فاحش در ضخامت آبرفت است. این اختلاف فاحش و ناگهانی در ضخامت آبرفت نتیجه عملکرد گسل در منطقه است که سنگ کف منطقه را جابه جا کرده است. به بیان دیگر در طاهرآباد دو منطقه با اختلاف ضخامت آبرفت فاحش در کنار هم داریم یک جا نرخ زیاد و یک جا کم است و باعث این شکستگی طولانی در دشت طاهر آباد شده است.
براساس آمار موجود، دشت کاشان ۱۶.۵۳ متر افت تجمعی و بطور متوسط سالانه ۵۲ سانتیمتر کاهش سطح آب دارد. کسری تجمعی مخزن آبخوان دشت کاشان یک میلیارد و ۱۴۸ میلیون متر مکعب برآورد شده و متوسط کسری سالانه ۳۵.۸۸ میلیون مترمکعب است که در دوره ۳۲ ساله محاسبه شده است.
کسری آبخوان کاشان در سال آبی گذشته چقدر بود؟
طبق آخرین پایش‌ها کسری مخزن دشت کاشان در سال ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ برابر ۴۷.۲۴ میلیون مترمکعب بوده و این دشت ۶۸ سانتیمتر در سال آبی گذشته افت داشته است.
آبخوان دشت اصفهان-برخوار، مهیار و دامنه در سال آبی گذشته چه تغییراتی داشتند؟
میزان افت سطح آب زیرزمینی دشت مهیار شمالی یک متر و ۲۶ سانتیمتر، دشت دامنه یک متر و ۲۴ سانتیمتر و دشت اصفهان- برخوار ۳۶ سانتیمتر در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ بوده است.
همچنین میزان تغییر حجم مخزن آبخوان دشت مهیار ۱۱.۱۴ میلیون مترمکعب، دشت دامنه ۱۳.۶۶ میلیون مترمکعب و دشت اصفهان- برخوار ۲۹.۵۷ میلیون متر مکعب در سال آبی گذشته بود.
سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان- برخوار در مطالعات چند سال اخیر ما همواره رو به پایین بوده، تنها در سال آبی ۱۳۹۸- ۱۳۹۹ که بدلیل بارندگی‌های شدید در کشور که بیشتر آبخوان‌ها خیز سطح آب داشتند. میزان افت در آبخوان این دشت به ۹ سانتیمتر کاهش یافت.
آیا پساب شهری و تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی می‌تواند منبعی برای کمک به بهبود وضعیت آبخوان اصفهان- برخوار باشد؟
ببینید، به هر طریقی که بتوانیم آب را به آبخوان تزریق کنیم، بُرد کردیم. پساب تصفیه شده هم همان کار را می‌کند، اینجا صحبتی از کیفیت پساب نمی‌کنیم اما تغذیه مصنوعی هم یک راهکار است به شرطی که برداشت‌ها را کنترل کنیم زیرا اگر هرقدر تغذیه انجام شود اما برداشت‌ها کنترل نشود، بی نتیجه است.
بنابراین گام اول کنترل برداشت آب است. درست است که می‌گوئیم آبخوان دشت اصفهان- برخوار از زاینده رود تغذیه میشود و اگر این تغذیه ادامه داشته باشد می‌توانیم جلوی فرونشست را بگیریم اما عامل اصلی فرونشست برداشت‌های بی رویه بوده و تا آن را کنترل نکنیم تغذیه آبخوان نمی‌تواند مؤثر باشد و این سوال شما زمانی مفهوم پیدا می‌کند که تخلیه منابع آب را کم کرده باشیم.
