«مسکین اصفهانی»؛ شاعری که جنگ‌ شاعران اصفهان را به یادگار گذاشت – تهران فرهنگی

به گزارش خبرنگار مهر، آئین رونمایی از کتاب «دو تذکره از مسکین اصفهانی و جنگ شاعران اصفهان» به همت مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل اصفهان، با سخنرانی محمدابراهیم ایرج‌پور، پژوهشگر ادبی، و حسین مسجدی، اصفهان‌شناس و مدرس دانشگاه، شامگاه پنج‌شنبه در انتشارات سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان برگزار شد.

تلاش‌های ده‌ساله برای گردآوری تذکره‌های اصفهانی

ایرج‌پور در این نشست از جست و جو و پژوهش ده‌ساله خود برای یافتن نسخه‌های دست‌نویس ادبیات اصفهان سخن گفت و بیان کرد: از یک دهه پیش به دنبال نسخه‌های قدیمی از شاعران اصفهان بودم تا اینکه در کتابخانه ملی به دو نسخه خطی نایاب برخوردم. این دو نسخه، متعلق به دوره‌ای بود که تازه گردآوری شده بودند و به مرور سرگذشت و آثار شاعران اصفهان را شرح می‌دادند.

وی افزود: «این نسخه‌ها که به تذکره و جنگ شاعران اصفهان معروف شده‌اند، توسط استاد همایی به دانشجویانش در تهران سپرده شده بودند تا به صورت تازه‌ای بازنویسی شوند. نسخه‌های یافته‌شده، ویژگی‌های ارزشمندی از نظر خط و محتوای شعری دارند. استاد همایی خود در سال‌های میان‌سالی بارها به این نسخه‌ها مراجعه کرده و آن‌ها را حاشیه‌نویسی کرده بود که نشان از اهمیت این نسخ برای او داشت.

میراث استاد همایی و اهمیت تذکره‌های شاعران اصفهان

به گفته این پژوهشگر، استاد همایی در تلاش‌هایش برای گردآوری آثار ادبی دوره قاجار، توانست نسخی نایاب از تذکره مسکین اصفهانی را گردآوری کند و در نسخه‌های خود از «جنگ شاعران اصفهان» به آن‌ها اشاره داشته باشد. تذکره مسکین که شامل اشعاری از ۳۱ شاعر است، دستاورد تلاش‌های این شاعر اصفهانی و فرزند او میرزا عبدالرحیم بود. در این میان، میرزا عبدالرحیم هفت مشاعره جدید به نسخه‌های پدر افزود و حتی برخی از اشعار را نیز اصلاح کرد.

وی افزود: نسخه جنگ شاعران اصفهان، دستاورد ارزشمندی برای شناخت ادبیات قاجار و به ویژه آثاری است که کمتر دیده شده‌اند. این مجموعه شامل اشعاری است که شاعران در انجمن‌های ادبی می‌سرودند و نوعی شعر طرحی محسوب می‌شود که مبنای سرودن اشعار دیگر شاعران قرار می‌گرفت. همچنین، اولین تذکره ۳۱ شاعر و تذکره دوم ۱۳ شاعر را معرفی می‌کند، در حالی که جنگ شاعران شامل اشعاری از ۱۲ شاعر به عنوان نمونه‌های شعر طرحی است.

تأثیر مسکین بر انجمن‌های ادبی اصفهان

در بخش دوم نشست، حسین مسجدی، اصفهان‌شناس و مدرس دانشگاه، به نقش و اهمیت مسکین اصفهانی در محافل ادبی اصفهان اشاره و اظهار کرد: مسکین از چهره‌های تأثیرگذار در محافل ادبی و انجمن‌های شعری دوره قاجار در اصفهان بود. او در بسیاری از انجمن‌های شعری از جمله انجمن ادبی مشتاق و بعدها در انجمن خاقان تهران حضور داشت و اشعار بسیاری از شاعران را گردآوری می‌کرد. این انجمن‌ها محافلی برای تبادل اندیشه‌های ادبی و مشاعره‌های شعری بودند که باعث تقویت خلاقیت شعری می‌شدند و شاعرانی مانند مسکین در آن‌ها تأثیرگذار بودند.

وی افزود: این انجمن‌ها به ترویج و انتقال سنت‌های شعری کمک می‌کردند و مسکین در این محافل به نوعی رهبر و سازمان‌دهنده شعرا بود. او نه تنها خود در زمینه شعر فعالیت داشت، بلکه اشعار دیگر شاعران را نیز گردآوری کرده و به تذکره‌های ماندگار تبدیل می‌کرد. مجموعه این تلاش‌ها منجر به احیای شعر قاجاری و بازآفرینی فضایی شد که شاعرانی چون مسکین در آن امکان بروز و ظهور یافتند.

روند بازگشت ادبی و جایگاه تذکره‌های قاجار

این اصفهان شناس با اشاره به ویژگی‌های دوره قاجار گفت: در این دوره، دو سبک شعری برجسته وجود داشت؛ یکی سبک قصائد انجمنی که شاعر در آن به معرفی دیگر شاعران می‌پرداخت، و دیگری سبکی خاص به نام «شعر طرحی» بود که شاعران بر مبنای آن ملزم به سرودن اشعار جدیدی می‌شدند. این سبک‌ها در انجمن‌های ادبی دوره قاجار، به ویژه در انجمن‌های اصفهان، مورد توجه قرار گرفت و به یکی از شاخص‌های این دوره تبدیل شد.

وی در ادامه بیان کرد: با وجود تلاش‌های فراوانی که در آن دوره برای گردآوری و حفظ اشعار شاعران انجام شد، اما متأسفانه بخشی از تذکره‌ها از بین رفته‌اند و این موضوع نیازمند پژوهش و پیگیری‌های بیشتر است تا بتوان دلیل اصلی از بین رفتن آن‌ها را مشخص کرد. انجمن‌های شعری و محافل ادبی نقش مهمی در رشد فرهنگ ادبی اصفهان ایفا کردند و ردپای آن‌ها هنوز در تاریخ فرهنگی این شهر مشاهده می‌شود.

به گزارش مهر میرزا محمّدعلی اصفهانی متخلّص به «مسکین»، شاعر و ادیب خطاط در قرن سیزدهم هجری است که در حدود سال ۱۲۲۳ ق در اصفهان متولّد شده و علیرغم میل باطنی، مانند پدران خود به تجارت تریاک و کسب و کار در بازار اصفهان مشغول شد. ولی در کنار آن به تحصیل فضائل و تکمیل کمالات خود مشغول بود. او از شعراء انجمن ادبی ابوالفقراء در اصفهان است که میرزا محمّدباقر ابوالفقراء گزی بُرخواری اصفهانی آن را تأسیس کرده بود.