جایگاه «اسکناس» در سپهر اقتصادی ایران

به گزارش ایسنا، امروز اول فروردین نود و یکمین سالروز چاپ اولین اسکانس در بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ است.

انسان‌های نخستین که در ابتدا زندگی بیابانی و جنگلی داشتند، رفته رفته آموختند نیازهایش را با فکر کردن تامین کنند. به این ترتیب زندگی نخستین و مبتنی بر غریزه حیوانی به تدریج کنار گذاشته شد. بشر نخستین رفته رفته به یکجانشینی تمایل یافت و زندگی نیمه متمدن در پیش گرفت.

آنان برای تامین مایحتاج‌شان به زارعت و دامپروری روی آوردند و برای جبران سایر نیازهای‌شان، تبادل کالا به کالا را ابداع کردند. سال‌ها گذشت تا متوجه تفاوت در ارزش کالاها شدند. آنان در سیر تکاملی‌شان به تدریج آموختند کالاهای ارزشمندتر را به عنوان وسیله‌ای برای تبادل یا تهاتر کالاها انتخاب کنند. گاو نر، فیل و جمجمه از جمله کالاهای با ارزش تلقی شدند و مورد استفاده قرار گرفتند.

با پیشرفت تدریجی بشر، استفاده از فلزات و سنگهای گران‌بهاء نظیر طلا و نقره و اشیای زینتی جایگزین تهاتر کالا یا تبادل کالا به کالا شد و برای اولین بار سکه طلا و نقره در بین‌النهرین ضرب شد اما با انحصار منابع طلا و نقره در دست پادشاهان، بشر به دنبال وسیله قابل اتکاتری برای تبادلات اقتصادی رفت.

از اواسط قرن دهم میلادی، چینی‌ها وسیله‌ای شبیه به اسکناس ابداع کردند و آن را «چاو» نام‌گذاری کردند و کاربرد آن محدود به مرزهای داخلی این کشور بود.

۷ قرن بعد در قرن هفدهم میلادی، بانکی در استکلهم پایتخت سوئد، اولین اسکناس امروزی را چاپ و منتشر کرد. این اسکناس یک قرن بعد، پس از انقلاب کبیر فرانسه در کشورهای اروپایی فراگیر شد.

اولین اسکناس ایران در دوم فروردین سال ۱۳۱۱ در بانک ملی ایران در هفتمین سال پادشاهی رضا پهلوی بر ایران در بانک‌های انگلیس چاپ و به ایران ارسال شد. روند چاپ و انتشار اسکانس در بانک ملی ادامه یافت تا اینکه بانک مرکزی ایران در سال ۱۳۳۹ تاسیس شد و حق چاپ و انتشار اسکناس به این بانک انتقال یافت.

چاپ اسکناس تا قبل از سال ۱۳۶۲ عمدتا توسط بانک‌های مرکزی کشورهای اروپایی از جمله بانک مرکزی انگلیس انجام شد اما از این سال به بعد با تأسیس کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار در داخل کشور، اسکناس‌های ایرانی به تدریج بر روی کاغذهای ایرانی چاپ شد. از سال ۱۳۶۷ کل اسکناس‌های ایران در داخل کشور چاپ شد. با این حال تا سال ۱۳۸۱ بخشی از کاغذ مورد نیاز، از خارج تامین شد.

اسکناس در ایران

امپراتوری بریتانیا به پشتوانه امضای امتیازنامه روییتر که با جلب نظر ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸ به دست آورد، بانکی تحت عنوان «بانک شاهی ایران» تاسیس کرد. ساختمان مرکزی این بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه – امام خمینی – در شهر تهران قرار داشت که بعدها بانک بازرگانی – تجارت – اولین بانک غیر دولتی ایران، در آن استقرار یافت.

این بانک، انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس در ایران را به انحصار خود درآورد. تا قبل از تاسیس این بانک پول رایج ایران سکه‌های طلا و نقره بود.

بانک شاهی در دوران سلطنت ۴۸ ساله ناصرالدین و دوره سلطنت ۱۲ ساله مظفرالدین شاه قاجار، اسکناس مورد نیاز ایران را چاپ و در اختیار مردم قرار می‌داد. چاپ و نشر اسکناس در ایران بیش از چهار دهه در اختیار بانک شاهی بود.

اولین اسکناس بانک شاهی در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ و به ایران انتقال یافت. روی این اسکناس عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه چاپ شد.

با رواج اسکانس در این دوره، برخی سوءاستفاده‌گران اقدام به جعل آن کردند به همین دلیل بانک شاهی برای کنترل سودجویان دومین مجموعه اسکناس‌های خود را در سال ۱۳۰۳ چاپ کرد. بانک شاهی این اسکناس‌ها را با ته‌نقش شیر و خورشید توزیع کرد.

این اسکناس‌ها با تصویر ناصرالدین شاه و در ارقام ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ تومانی منتشر شد.

در دوران سلطنت ۲ سال و ۷ ماهه محمدعلی شاه قاجار در آذر ۱۲۸۶ تلاش‌هایی از سوی برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تاسیس بانک ملی ایران انجام شد اما امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ معروف به قرارداد ۱۹۰۷ بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران بین این دو ابرقدرت و بعد آغاز جنگ جهانی اول در عمل مانع تاسیس این بانک شد.

این وضعیت تا قبل از استخدام آرتور میلسپو حقوقدان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران ادامه یافت اما بعد از آن در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ بانک ملی ایران تاسیس شد.

اختیار چاپ و انتشار اسکناس در دومین دوره مجلس شورای ملی از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار شد. این مجلس در ششم خرداد ۱۳۰۹ قانون سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی را تصویب کرد. به دنبال تصمیم مجلس در سلب چاپ اسکناس از بانک شاهی دولت انگلستان شکایت کرد و مقامات وقت کشورمان مجبور به پرداخت ۲۰۰ هزار تومان خسارت به دولت وقت انگلستان شد. دولت وقت ایران در ازای خرید این امتیاز، ۲۰۰ هزار لیره پول نقد در لندن به بانک شاهی پرداخت کرد و بانک شاهی موظف شد در مدت یک سال بهای اسکناس‌های چاپ شده خود را به دولت ایران پرداخت کند.

امتیاز چاپ اسکناس‌های ایران که تا آن زمان در انحصار بانک شاهی انگلستان بود توسط دولت وقت لغو شد و بابت این اقدام ۲۰۰ هزار لیره به انگلیسی‌ها پرداخت کرد. دولت وقت ایران همچنین اجازه داد انگلیسی‌ها شعبه مرکزی بانک شاهی را در تهران و شعب استان‌ها در تملک خود داشته باشند.

چاپ اسکناس و بر چیدن قِران

با جایگزین شدن بانک ملی به جای بانک شاهنشاهی و واگذار شدن انحصار چاپ و انتشار اسکناس به این بانک، اولین اسکناس‌های چاپ این بانک در اول فروردین ۱۳۱۱ با تصویر رضا شاه و با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی منتشر شد.

به دنبال تصمیم دولت وقت ایران در سال ۱۳۱۰ قانون اصلاح واحد پول کشورمان به این شرح نوشته شد: «هر ریال معادل ۱۰۰ دینار و به عنوان واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد و از این تاریخ به بعد قِران و تومان برچیده شد.»

بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۴ دومین سری اسکناس‌هایش را با اضافه کردن اسکناس ۱۰۰۰ ریالی نیز به لیست اسکناس‌های رایج ایران و با بزرگ‌تر کردن تصویر رضا پهلوی، چاپ و منتشر کرد.

اسکناس‌های ایران در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۷ شاهد تغییر دیگری بودند و آن، چاپ تصویر بدون کلاه رضا شاه بود.

همچنین در این سال‌ها برای اولین و آخرین بار بر روی اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی معادل ارزش طلای اسکناس «هر ۱۰۰ ریال برابر با یک پهلوی» قید شد.

در این سری اسکانس‌ها، اسکناس ۱۰۰۰۰ ریالی هم چاپ شد اما به دلیل ارزش بالای آن وارد مبادلات پولی جاری کشور نشد.

یک سال بعد از اخراج رضا شاه از سوی انگلیسی‌ها از ایران در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ و نشستن پسرش بر تخت پادشاهی، اولین سری اسکناس‌های ایران با تمثال محمدرضا شاه با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی چاپ و وارد جریان پولی کشور شد. در سال ۱۳۲۵ نیز اسکناس‌های ۵۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با چهره او چاپ و توزیع شد.

دهه ۱۳۳۰ اوج تاسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این مسئله موجب پیچیده‌تر و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور شد و جدا کردن وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری برای بانک ملی ایران دشوار شد به همین دلیل وزارت اقتصاد در مرداد ۱۳۳۹ تصمیم به تاسیس بانک مرکزی ایران گرفت.

در دوره سوم که همزمان با تاسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس در ایران از بانک ملی ایران سلب و به این بانک سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره نیز همچنان با بانک مرکزی انگلستان بود.

نخستین اسکناس‌های چاپ شده در بانک مرکزی در سال ۱۳۴۰ و با ارقام ۱۰ و ۲۰ ریالی با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته‌نقش اسکناس‌های چاپ شده در این بانک تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه بود.

اسکناس ۵ هزار ریالی بانک مرکزی در سال ۱۳۴۴ با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. بزرگ‌ترین ایراد این اسکناس پاک شدن رنگ اسکناس با آب بود. این عیب بزرگ موجب خروج سریع این اسکناس از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.

آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ شده در دوران پهلویِ پسر امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی و یوسف خوش‌کیش رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت.

اسکناس در انقلاب اسلامی

چند ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس‌هایش را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس‌ها تمثال محمدرضا شاه با طرحی دیگر جایگزین شد و روی ته‌نقش آنها هم نخست شیر و خورشید و بعد نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد.

سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمدعلی مولوی رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت. در این سری اسکناس‌ها تصویر بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به‌جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش چاپ شده بود، منتشر شد.

در سری اسکناس‌هایی که در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد، ته‌نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران چاپ و منتشر شد.

در ادامه تغییرات اسکناس در نظام جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۶۶ تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین ته‌نقش قبلی شد. از سال ۱۳۷۲ برای اولین بار تصویر تمثال آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی بر روی اسکناس‌های ۱۰۰۰۰ ریالی چاپ شد، ته‌نقش این اسکناس‌ها نیز همین تصویر بود

هم‌اکنون در کشورمان اسکناس‌های با ارقام ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی چاپ و منتشر می‌شود. این اسکناس‌ها با رنگ‌های مختلف توسط متخصصان بانک مرکزی چاپ و منتشر می‌شوند. روی همه این اسکناس‌ها تصویر و ته‌نقش امام خمینی نقش بسته است.

منابع:

وسکانیان، گ. آ. ، فرهنگ روسی به فارسی، تهران، ۱۳۷۲ش

مشیری، مهشید، فرهنگ واژه‌های اروپایی در فارسی، تهران: نشر البرز، ۱۳۷۱خ

انتهای پیام