وقایع اتفاقیه؛ مرگ صدراعظم را بر عهده گرفت!

خبرگزاری مهر؛ گروه مجله _ مبینا افراخته: پاییز ۱۲۸۴ خورشیدی؛ حاکم تهران فرمان داد چند تاجر خوش نام به بهانه گران شدن قند فلک شوند. مردم که از بی کفایتی حاکمان در رنج بودند خشمگین شدند. با رهبری علما و روشنفکران، قیامی شروع شد که نتیجه‌اش امضای فرمان مشروطیت بود. فرمانی که بنا بود شاه را در برابر قانون پاسخگو کند. در این میان روزنامه‌ها نقش مهمی در آگاهی توده در قیام مشروطیت داشتند. کاغذهای اخبار نیز در غیاب دیگر اشکال رسانه‌های جمعی بار آگاهی رسانی عمومی را بر دوش می‌کشیدند. داستان روزنامه چند دهه پیش تر در ایران شروع شده بود داستانی به پیش قراولی روزنامه «وقایع اتفاقیه».

ناصرالدین شاه سال ۱۲۲۷ در دورانی پر هرج و مرج بر تخت سلطنت نشست. میرزا تقی خان فراهانی با لقب امیرکبیر، صدراعظم او از همان ابتدا تلاش کرد که کشور را به سامان برساند. ممالک محروسه ایران در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به شدت عقب مانده بود. شاه جوان علاقه مند به تجدد و فرنگ، زیر سایه وزیر قدرتمند خود قرار داشت. اصلاحات امیرکبیر همه جانبه و گسترده بود از دربار گرفته تا قشون و دیوان و دین همه را در بر می‌گرفت. یکی مهم‌ترین برنامه‌های امیر کبیر تأسیس نخستین مدرسه مدرن در ایران دارالفنون بود. مدرسه‌ای که پس از تأسیس نیاز به کتاب را هم پدید آورد.

در آن دوران در اواسط قرن نوزدهم میلادی قدرت‌های اروپایی به شدت در حال رقابت برای سلطه اقتصادی و سیاسی بر کشورهای دیگر جهان بودند. سرزمین پهناور ایران هدف خوبی بود. بی کفایتی و فساد گسترده در دستگاه‌های سیاسی و اقتصادی ایران یکی از سوژه‌های داغ در روزنامه‌ها و جراید غربی بود. این روزنامه‌ها از سال‌ها قبل به دربار ایران راه یافته بودند. شاید به همین دلیل امیرکبیر به فکر ایجاد یک روزنامه رسمی ایرانی افتاد روزنامه‌ای که بتواند علاوه بر انتشار اخبار دولتی پاسخی به روزنامه‌های غربی بدهد.

امیرکبیر زمانی که تصمیم گرفت این روزنامه را تأسیس کند در قالب متنی در مورد اهداف تأسیس وقایع اتفاقیه نوشت: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه اینها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر، عالم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.»

تولد نخستین نشریه فارسی ایران

ایران پیش از آن فقط یک روزنامه فارسی داشت. کاغذ اخبار ماهنامه‌ای بود که توسط میرزا صالح شیرازی در تهران منتشر می‌شد. روزنامه مورد نظر امیرکبیر از جنس دیگری بود. هدف امیرکبیر تأسیس روزنامه‌ای به سبک غربی بود که حاصل این اندیشه تولد روزنامه وقایع اتفاقیه شد. ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی نخستین شماره روزنامه واقعه ایران منتشر شد. شماره اول او به نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» با تصویری از شیر و خورشید در آغاز آن و عبارت «یا اسدالله الغائب» انتشار یافت.

امیر کبیر خودش هم در این روزنامه دست به قلم بود و بعضی از اخبار داخلی را می‌نوشت. نام روزنامه از شماره یا همان «نومره دوم» به بعد به وقایع اتفاقیه تغییر کرد. کلمه روزنامه در آن زمان نه به معنای نشریه که به معنای گزارش به کار می‌رفت. وقایع ترجمه‌ای از NOVEL فرانسوی یا NEWS انگلیسی بود و از نام روزنامه رسمی دولت عثمانی تقویم وقایع برداشته و صفت اتفاقیه به آن افزوده شده بود. بنابراین واژه روزنامه جزئی از نام نشریه بود و نام آن را کامل می‌کرد. گزارش وقایعی که اتفاق افتاده است.

سرمقاله نخستین شماره وقایع اتفاقیه شرحی از دلایل انتشار آن به دست می‌دهد: «از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، لذا قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت می‌نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند، از جمله محسنات این گازت یکی اینکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است دیگر اینکه اخبار کاذبه و اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می‌شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد.»

وقایع اتفاقیه، رونق بازار روزنامه نگاری

وقایع اتفاقیه در قطع پنج در هفده سانتی متر با کاغذ ساخت اصفهان و با چاپ سنگی به تیراژ ششصد الی هفتصد نسخه منتشر می‌شد. دفتر آن در میدان ارگ تهران و نزدیکی کاخ سلطنتی بود و در دروازه دولاب در چاپخانه خصوصی فردی به نام حاجی عبدل محمد به چاپ می‌رسید. مطالب نشریه در آغاز در چهار فصل اخبار دارالخلافه، سایر بلاد ممالک محروسه یا اخبار ولایات، اخبار دول خارجه و احوالات متفرقه نوشته می‌شد.

بعدها به مناسبت سفرهای ناصرالدین شاه سرفصل دیگری به نام «اردوی همایون» برای شرح سفرهای شاه به روزنامه اضافه شد. امورات قشونی و قیمت اجناس و سایر امورات دادوستد دیگر سرفصل‌هایی بودند که در روزنامه وقایع اتفاقیه به چاپ می‌رسیدند. همچنین روزنامه وقایع اتفاقیه نخستین نشریه ایران بود که آگهی تجاری چاپ می‌کرد. بخشی از روزنامه هم به قیمت کتاب‌های چاپ شده اختصاص داشت.

وقایع اتفاقیه به خطی خوش و در دو ستون منتشر می‌شد هرچند بعدها تک ستونی شد و ساختاری مشابه کتاب‌های آن زمان یافت. یکی از نکات درخشان وقایع اتفاقیه زبان نوشتاری ساده آن بود. زبانی که برای نخستین بار استفاده می‌شد و تفاوت‌هایی چشمگیر با زبان‌های پر زرق و برق درباری داشت. این زبان تأثیر بزرگی بر نسل‌های بعدی روزنامه نگاری در ایران گذاشت.

روزنامه وقایع اتفاقیه ابتدا هر جمعه و سپس هر پنجشنبه منتشر می‌شد و قیمت بسیار گرانی داشت. هر نسخه این روزنامه ده شاهی قیمت داشت که معادل یک کیلو و نیم گوشت در زمان خودش بود. مبلغی که عموم مردم از پس پرداخت آن برنمی‌آمدند. بنابراین از همان ابتدا دربار تمام وزرا و مسئولان و مقام‌های ارشد و حاکمان ولایات را مجبور کرد تا اشتراک روزنامه را خریداری کنند.

روزنامه وقایع اتفاقیه به مرور از مسیر خود خارج شد. حجم زیادی از مطالب آن اختصاص به نام ناصرالدین شاه و دربار داشت و چندسال پس از انتشار پر شد از چاپلوسی‌های مرسوم قاجاری. با این حال روزنامه وقایع اتفاقیه توانست راه روزنامه نگاری در ایران را باز کند. پس از انتشار آن نشریات متعدد فارسی در ایران و کشورهای دیگر چاپ شدند که رونق روزنامه نگاری فارسی را به دنبال داشتند.

وقایع اتفاقیه مسئولیت پنهان کردن مرگ امیرکبیر را بر عهده گرفت

امیرکبیر که پایه گذار روزنامه وقایع اتفاقیه بود ۲۰ دی ۱۲۳۰ به فرمان شاه در حمام فین کاشان با زدن رگ دستش کشته شد. دست بر قضا روزنامه وقایع اتفاقیه مسئولیت پنهان کردن مرگ او را بر عهده گرفت و اولین دروغ خود را با نوشتن در مورد نحوه مرگ پایه گذارش منتشر کرد. شش روز پس از قتل امیرکبیر روزنامه وقایع اتفاقیه مطالبی درباره بیماری او منتشر کرد و نوشت: «کسانی که با میرزا تقی خان حساب و معامله داشتند به جهت تفریغ حساب خودشان، به اجازه و نوشته مرخصی اولیای دولت علیه روانه فین شده بودند، از قراری که آن آدم‌ها مذکور داشتند و خود میرزا تقی خان هم کاغذ به خط خودش نوشته بود، این روزها به شدت ناخوش است.»

پس از این صحنه سازی، بیست روز بعد از واقعه قتل خبر درگذشت امیرکبیر در یک جمله کوتاه در روزنامه‌ای که پایه گذارش بود منتشر شد. روزنامه وقایع اتفاقیه ۴۷۰ شماره منتشر شد از آن پس نام آن به روزنامه «دولت علیه ایران» تغییر کرد. امروز نیز از این روزنامه به عنوان نخستین نشریه فارسی با سبک و سیاق امروزی یاد می‌شود. همچنین ۹ سال پیش در چنین روزی، سه‌شنبه سوم آذر ۱۳۹۴ اولین شماره دور جدید انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه، پس از سال‌ها توقیف، با تیم و گروهی جدید از روزنامه نگاران منتشر شد.