فرونشست زمین، در حادثه مرگبار ریزش گودبرداری در شیراز نقش داشت؟

در ماه‌های اخیر، حوادث مختلفی در رابطه با رانش زمین و ایجاد فروچاله در شهرهای مختلف خبرساز شده است؛ از جمله در تهران (میدان ونک و امامزاده اسماعیل چیذر)، کرج، اهواز و قزوین. مسئولان برای هر یک از آنها دلایل مختلفی عنوان کرده‌اند؛ از نشت آب گرفته تا گودبرداری که سهم دومی بیشتر بوده است.

روز گذشته نیز، رانش زمین و ریزش گودبرداری در خیابان عفیف‌آباد شیراز، جان راننده بیل‌مکانیکی را گرفت. این در حالی بود که بروز چنین حوادثی معمولاً خسارت جانی بر جای نمی‌گذاشت (این مساله، با فجایعی مانند ریزش مرگبار ساختمان متروپل آبادان، که بر اثر ناایمنی سازه رخ می‌دهند، متفاوت است).

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در مورد دلایل تکرار حوادث ناشی از گودبرداری به تجارت‌نیوز می‌گوید شهرسازی ناپایدار، نبود نقشه زمین‌شناسی مهندسی برای شهرها و ضعف در نظارت‌ها، عوامل اصلی این وقایع هستند و فرونشست نیز ضعف‌ها را تشدید می‌کند.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

فرونشست، ضعف‌های ناشی از شهرسازی ناپایدار را تشدید می‌کند

*در سال‌های اخیر، اخبار مختلفی از ایجاد فروچاله در کوچه و خیابان یا در مجاورت ساختمان‌ها در شهرهای مختلف منتشر شده است. تا چه حد می‌توان این حوادث را به پدیده رو به گسترش فرونشست در شهرها مرتبط دانست؟

فرونشست می‌تواند به عنوان عاملی تحریک‌کننده در بروز حوادث ناشی از گودبرداری نقش داشته باشد اما معمولاً دلیل اصلی آنها نیست. البته من به صورت خاص در مورد حادثه شیراز صحبت نمی‌کنم اما بیشتر علت چنین حوادثی به مجموعه شرایطی بازمی‌گردند که به آن «شهرسازی ناپایدار» گفته می‌شود. مساله این است که در بسیاری از شهرها در حدود 70 سال اخیر، زمین‌ها را با روش‌های ناپایداری، مانند ریختن خاک به صورت دستی، مسطح کرده‌اند. در ادامه، روی این سطوح اقدامات مختلفی انجام شده است؛ مانند ساختمان‌سازی، خیابان‌کشی، ساخت تونل‌های مترو، زهکشی آب یا حفر انواع کانال‌ها و لوله‌ها، همچون فاضلاب یا گاز. چنین اقداماتی به‌تدریج به تضعیف خاک منجر می‌شود؛ در نتیجه ممکن است در زمان انجام گودبرداری، ریزشی رخ دهد و فروچاله‌ای در زمین شکل بگیرد که متاسفانه می‌تواند خطرات مالی و حتی جانی در پی داشته باشد. 

*بنابراین می‌توان گفت پدیده فرونشست به صورت معمول، ارتباط مستقیمی با فروچاله‌هایی ندارد که گاه در زمان گودبرداری ایجاد می‌شود، اما می‌تواند ضعف‌های موجود را تشدید کند.

بله، در واقع فرونشست ممکن است به عنوان عاملی برای تضعیف بیشتر استحکام زمین عمل کند و نقش تحریک‌کننده را در بروز این حوادث داشته باشد. این اصطلاح معمولاً برای پدیده‌ای به کار می‌رود که در دشت‌ها رخ می‌دهد. حالا اگر آن دشت، محل قرارگیری زمین‌های کشاورزی، باغات و مناطق شهری یا نزدیک به آنها باشد، فرونشستی که رخ داده است آن نواحی را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، این پدیده می‌تواند نتایج و ضعف‌های ناشی از زیرسازی و شهرسازی ناپایدار را تشدید کند.

ضعف جدی در مستندسازی و تهیه نقشه زمین‌شناسی شهر

*با توجه به تکرر این حوادث، آیا سازندگان پروژه‌ها نباید پیش از گودبرداری به شرایط زمین و اتفاقاتی که ممکن است آن را تضعیف کرده باشد دقت کنند و ملاحظات لازم را در نظر بگیرند؟

نکته‌ مهمی که وجود دارد این است که در بیشتر موارد، تاریخچه و سابقه اقدامات شهرسازی و مواردی که به آنها اشاره شد در هیچ نقشه‌ای موجود نیست. هر شهری باید داده‌های مستند و تصویرشده‌ای داشته باشد که همه اقدامات انجام‌شده در زیر زمین را نمایش دهد و به آن، نقشه زمین‌شناسی مهندسی گفته می‌شود. اما بیشتر شهرهای ایران چنین نقشه‌ای ندارند. در نتیجه، صاحبان پروژه‌ها معمولاً نمی‌دانند با چه مواردی سروکار دارند؛ مثلاً ممکن است از زیر زمین در گذشته کانال یا قنانی رد شده و در گذر زمان پر یا مسدود شده باشد. معمولاً زمانی که ریزشی رخ می‌دهد و فروچاله‌ای شکل می‌گیرد، این مسائل نمایان می‌شوند. این شرایط محصول همان شهرسازی ناپایدار است که در بسیاری از شهرهای کشور با آن مواجه هستیم.

*در واقع به نظر می‌رسد در اینجا ضعفی جدی در ثبت داده‌ها و اطلاعات شهری وجود دارد.

بله، صد درصد همین است. بیشتر شهرداری‌ها، ادارات کل مسکن و شهرسازی و دیگر نهادهای مربوطه، اطلاعات بسیار کم یا در حد صفری در مورد گذشته و تاریخچه شهر و اتفاقاتی که در زیر زمین رخ داده است در اختیار دارند. یکی از نیازهای مهم شهرهای کشور تهیه همین نقشه زمین‌شناسی مهندسی است.

مسئول «گودبرداری غیراصولی» کیست؟

*هنگام وقوع چنین حوادثی، اصطلاحی که زیاد تکرار می‌شود «گودبرداری غیراصولی» است. در واقع این اصطلاح، بار مسئولیت را تنها بر دوش مالک یا پیمانکار پروژه می‌اندازد که البته بدون شک مقصر است. اما آیا شهرداری یا مهندس ناظر پروژه نقشی در این میان ندارند؟

ریزش زمین و شکل گیری فروچاله، موضوعی چندوجهی است. به طور طبیعی، مالک یا پیمانکار مسئولیت شیوه اجرای گودبرداری را بر عهده دارد. اما شهرداری‌ها نیز مسئول بررسی‌های اولیه برای صدور مجوزها هستند و مهندسان ناظر هم باید بر اجرای اصولی کارها نظارت کنند. هر یک از آنها ممکن است سهمی از تقصیر را در بروز حوادث داشته باشند و موضوع را باید مورد به مورد بررسی کرد. البته در اینجا هم مساله نبود نقشه زمین‌شناسی مهندسی، نقش خود را در مشکلات نشان می‌دهد؛ چراکه معمولاً نه ماموران شهردای و نه مهندسان ناظر، سابقه تاریخی شهر و تغییرات آن را نمی‌دانند.

لزوم سخت‌گیری بیشتر و تهیه نقشه مهندسی

*وقوع حوادثی مانند آنچه در شیراز رخ داد، علاوه بر خسارت‌های مالی، خطر جانی هم دارند. چگونه می‌توان احتمال بروز آنها را کاهش داد؟

با وجود ضعف‌های که وجود دارد، اگر شهرداری‌ها سخت‌گیری بیشتری در صدور مجوزهای اولیه داشتند و ناظران نیز به مسئولیت‌های خود به صورت کامل و دقیق عمل می‌کردند، در بیشتر موارد، قبل از اینکه سوانح به فاجعه تبدیل شوند، امکان جلوگیری از آنها وجود داشت. بنابراین، هر زمان که سخت‌گیری‌ها و نظارت‌ها بیشتر شود، وضعیت بهبود می‌یابد. اما موضوع مهم‌تر و گام اولیه‌ای که باید برداشته شود این است که هر یک از شهرداری‌ها، پروژه‌ای را برای تهیه نقشه زمین‌شناسی شهر متبوع خود آغاز کنند؛ به ویژه که شهرها در حال گسترش هستند و جمعیت آنها نیز به طور طبیعی افزایش می‌یابد. در نتیجه روز به روز اهمیت وجود چنین نقشه‌ای بیشتر می‌شود. اگر نقشه اولیه آماده شود، می‌توان به‌تدریج آن را توسعه داد و بهبود بخشید. این موضوع به‌ویژه برای کلان‌شهرهایی چون تهران، شیراز، تبریز، مشهد و اصفهان، اهمیت بیشتری دارد و هر چه سریع‌تر باید آغاز شود.

برای اطلاعات بیشتر، مطالعه دو گزارش آمارهای نگران کننده از فرونشست در استان های کشور و احتمال کشته و زخمی شدن حدود یک میلیون نفر، در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران پیشنهاد می‌شود.